Met enige bescheidenheid vraagt Stefan Hertmans zich in het voorwoord van zijn nieuwe bundel essays ‘Verschuivingen’ af hoe lang onze vragen over actuele problemen meegaan en voor welke lezers deze essays eigenlijk bestemd zijn. Precies die problematisering en relativering van het eigen denken is zo bijzonder aantrekkelijk van Hertmans’ overpeinzingen. Terwijl op elke bladzijde zijn eruditie blijkt, omdat hij diverse filosofen, schrijvers, dichters en politici uit de geschiedenis én actualiteit met elkaar verbindt, en de lezer daarmee op zoveel inspirerende inzichten trakteert, blijft hij kritisch zijn eigen gedachten bevragen.

Een poosje geleden stuitte ik op een twee uur durend interview ‘Daar begint de moraal’ met Hertmans vlak nadat hij de Constantijn Huygensprijs had ontvangen voor zijn hele carrière. Daarvóór had ik alleen nog maar romans van hem gelezen en ik was onder de indruk van de bijzondere wijsheid waarmee Hertmans sprak over o.a. het onderwijs, de moraal, utopieën en de polarisatie in de huidige samenleving. Het interview begon met een bijzondere kijk op het ‘spreken’: je kunt spreken omdat je wilt vertellen wat je weet, maar je kunt ook spreken om al sprekend je gedachten te vormen. Met name die laatste vorm van spreken was volgens Hertmans bijzonder geschikt in het onderwijs: een gemeenschap creëren waarin samen gedacht wordt. Ik heb het interview met mijn examenklassen gedeeld en veel leerlingen waren onder de indruk, juist omdat hij tijdens het interview precies deze vorm van ‘denkend spreken’ in de praktijk liet zien. Eigenlijk zou je dit ook van zijn schrijven kunnen zeggen: nergens heb je het gevoel dat hij vertelt wat hij allemaal weet en denkt. Je wordt meegenomen in een boeiend denkproces en uitgenodigd om mee te denken.

De essays gaan over drie grote thema’s, die kenmerkend zijn voor onze tijd: klimaatverandering, de crisis van de neoliberale wereldorde en migratie. In deze drie, die sterk met elkaar verbonden zijn, zijn belangrijke verschuivingen voelbaar, zonder dat wij die op dit moment goed kunnen overzien. Zo heeft ons vooruitgangsdenken ons in de loop van de eeuwen op een punt gebracht waarvan je je kunt afvragen of we niet eerder op een catastrofe afstevenen:

‘We worden niet alleen ruimtelijk ontwricht, maar ook intellectueel en spiritueel; het gevoel is dat we niet goed meer blijken te weten hoe we moeten spreken, noch met elkaar, noch voor onszelf. Vandaar het telkens weer oplaaiende verbale geweld in de publieke ruimte; alsof we niet langer beschermd worden door de zekerheden die de rationaliteit ons eeuwenlang heeft geïnspireerd.’

Hertmans stelt vragen bij het vervagen van de grens tussen de publieke ruimte en de ‘binnenwereld’ van het individu. Mensen dragen zelfs doelbewust aan die vervaging bij door het delen van intimiteit op o.a. sociale media als blijk van moed te beschouwen. De gevolgen zijn niet gering: mensen lopen op straat alsof die straat het verlengde van hun woonkamer is: zij hoeven zich aan niemand aan te passen en kunnen ook steeds minder van elkaar verdragen. De volgende stap is dat je niet meer buitenkomt, maar alles aan huis laat bezorgen, zodat je de ander niet meer hoeft tegen te komen. Door kritische vragen te stellen houdt Hertmans ons een spiegel voor en dat is belangrijk, omdat dit alles ons niet ‘overkomt’, maar wij zelf keuzes kunnen maken.

Hetzelfde geldt voor het thema van de migratie. Hoe benaderen wij de dakloze en de vluchteling? Hertmans laat met voorbeelden uit de klassieke oudheid en o.a. de filosofie van Giorgio Agamben zien hoe die vluchteling eigenlijk de ‘homo sacer’ is: ‘diegene waarin iets heiligs en tegelijk iets unheimlichs schuilt, waardoor hij de mentale limiet tussen insluiting (opgenomen worden) of uitsluiting (uitgestoten worden) belichaamt.’ Daarmee laat de vluchteling in feite de essentie van onze samenleving zien, wat ons samenhoudt of juist verdeelt.

Aan de andere kant wordt die individuele verantwoordelijkheid voor het maken van keuzes ook misbruikt door politici en grote bedrijven. Dit laat Hertmans zien bij de klimaatbeweging, die natuurlijk terecht oproept tot de individuele verantwoordelijkheid van de burger waar het gaat om duurzaam leven: ‘maar de beslissende strijd wordt op het niveau van geopolitieke machtsverhoudingen gevoerd.’ Door de strijd tussen burgers onderling ontvluchten de multinationale lobbygroepen hun verantwoordelijkheid en worden beslissingen vertraagd.

Hoewel Hertmans de gevaren van verschillende ontwikkelingen laat zien, is hij zelden pessimistisch. Hij komt niet met kant-en-klare oplossingen, maar hij roept tussen de regels door wel steeds op tot solidariteit, inclusief denken en respectvol omgaan met de ander en de planeet. Hij nodigt uit tot nadenken en het maken van weloverwogen keuzes. Ook nodigt hij uit om naar de boekhandel te snellen en net als Hertmans kennis te nemen van al die grote filosofen en schrijvers.

Voor wie heeft deze bescheiden denker deze bundel dan geschreven? In eerste instantie wellicht voor iedereen die wil blijven meedenken over de voelbare verschuivingen in onze samenleving. Je zou willen dat politici en mensen op verantwoordelijke posities de tijd nemen om deze bundel te lezen, zodat ook zij worden uitgenodigd om samen te denken. En hoe goed zou het zijn om deze essays voor te leggen aan onze jongeren, de politici en denkers van de toekomst? Docenten Nederlands, maatschappijleer, geschiedenis en filosofie kunnen hier zinvolle lesstof uit putten om samen met de leerlingen op zoek te gaan ‘naar hernieuwde vormen van hoop.’

Dietske Geerlings

Stefan Hertmans – Verschuivingen. De Bezige Bij, Amsterdam. 226 blz. € 17,99.