De avond is ongemak van Marieke Lucas Rijneveld is het bizarre verhaal van een boerengezin dat wordt getroffen door een totale nachtmerrie. Marieke Lucas Rijneveld, geboren in 1991, groeide op in een gereformeerd boerengezin in Noord-Brabant en woont tegenwoordig in Utrecht. Rijneveld werd in De Volkskrant uitgeroepen tot literair talent van het jaar. Met zijn debuutroman De avond is ongemak werd hij bekroond met de ANV Debutantenprijs en stond op de longlist van de Libris Literatuur Prijs (Informatie Marieke Lucas Rijneveld, 2024). De roman gaat over een gereformeerd boerengezin dat wordt getroffen door de dood van een kind: vlak voor kerst overlijdt Matthies door een ongeluk tijdens het schaatsen. Je leest het door de ogen van ‘Jas’, die in het grijze gebied zit tussen volwassenheid en kindertijd. De ouders van het gezin zijn volledig ontspoord en rouwen op hun eigen manier door veelal te zwijgen. Zij hebben door hun eigen verdriet geen oog meer voor hun kinderen en hebben niet door hoe Jas, Obbe en Hanna volledig ontsporen. De kinderen gaan op hun eigen manier om met de dood van hun broer en voeren lugubere experimenten uit (De avond is ongemak, lezen voor de lijst, Jeugdbibliotheek 15-18 jaar, z.d.). In hoeverre doorlopen de personages de verschillende fases van rouwverwerking?

Tijdens het verwerken van de dood kunnen mensen door verschillende fases van rouwverwerking gaan. De eerste fase is ontkenning (Admin, 2022). Jas staat vlak na de dood van Matthies vaak bij zijn kist. Ze denkt dat Matthies terugkomt. Ook praat ze nog veel tegen hem, dit doet ze vaak alleen. Jas wil ook niet dat haar kleine broertje en zusje hierbij zijn. Het hele gezin heeft hier last van. Vader laat dit ook regelmatig merken door te zeggen dat niemand aan de spullen van Matthies mag zitten: ‘Niemand mag op zijn stoel zitten. Ik vermoed dat dat is voor het geval hij op een dag terugkeert.’ (p.50). Vader ontkent hier dus de dood van zijn zoon door te zeggen dat hij nog terugkeert. Ook ontkent vader de dood van Matthies door God erbij te betrekken: ‘ “Helemaal verwacht zal Matthies er net als Hij ook weer zijn”, had vader gezegd op de begrafenis.’ (p.51). De vader verwijst in deze zin naar God. Ieder lid van het gezin gaat dus op zijn of haar eigen manier om met het ontkennen van de dood van Matthies.

De tweede fase waar het gezin doorheen gaat, is woede. Vaak gebeurt dit als de waarheid is doorgedrongen (Admin, 2022). Jas zet haar woede voor de dood van haar broer in door zichzelf pijn te doen. Ze doet dit alleen en zou zelf graag de dood opzoeken: ‘Ik durf de punaise er niet uit te halen, bang dat het bloed alle kanten op zal spuiten en iedereen in huis weet dat ik niet naar God maar naar mezelf toe wil.’ (p.93). Door zichzelf te pijnigen uit zij haar woede. Ze doet niet alleen zichzelf pijn, maar ook anderen. Samen met broer Obbe verdrinkt zij hamster Tiesje en laat konijnen opzettelijk elkaar verkrachten: ‘Hij laat Tiesje in het glas water vallen, zet zijn hand op de bovenkant en begint het dan langzaam heen en weer te bewegen.’ Het doden van dieren is de manier van rouwverwerking van Obbe en Jas, zij halen hier voldoening uit en doen dit vaker om zo grip te krijgen op de dood van hun broer. Bij de ouders zie je veel minder woede: vader heeft af en toe de neiging om weg te gaan. Bij moeder zie je weinig tot geen woede: zij zwijgt veelal, probeert haar emoties te onderdrukken.

De volgende fase is het onderhandelen. Dit is vaak het gedeelte dat mensen toch nog hoop hebben op herstel (Admin, 2022). Dit zie je terug bij Jas. Zij kan moeilijk afstand doen van de spullen van Matthies en wil het liefst alles van hem bij zich houden: ‘Ik draai me om op het matras dat van Matthies is geweest en kom op mijn buik liggen. Sinds een paar weken slaap ik nu op zijn zolderkamer en in zijn bed, Hanna heeft nu mijn oude kamer.’ (p. 62). Je ziet dus dat Jas nog steeds hoop houdt dat haar broer terugkomt en wil zijn bed nog houden voor het geval hij terugkeert. Ook vader heeft nog hoop op de terugkeer van Matthies. Ook hij kan moeilijk afstand doen van de spullen die kenmerkend zijn voor zijn zoon: ‘Niemand mag op zijn stoel zitten. Ik vermoed dat dat is voor het geval hij op een dag terugkeert.’(p. 50). Vader heeft dus nog altijd hoop op de terugkomst van Matthies en wil zijn spullen nog thuis houden.

Fase vier is depressie: de realiteit wordt geaccepteerd en er komen verschillende gevoelens naar buiten (Admin, 2022). De manier van rouwverwerking van moeder is door te stoppen met eten. Ze wordt ontzettend dun en ziet er erg slecht uit. Doordat moeder stopt met eten, is Jas erg bang dat zij ook overlijdt: ‘Nu moeder magerder wordt en haar jurken ruimer, ben ik bang dat zij spoedig zal sterven en dat vader dan met haar meegaat.’ (p. 53). Dit is dus een kenmerk van depressie, omdat moeder minder eet en op die manier omgaat met haar gevoelens. Jas heeft het daar erg moeilijk mee en is erg bang dat er iets mis is met moeder. Jas heeft dus een angst ontwikkeld dat haar ouders ook overlijden. Zij betrekt God hierbij, bidt naar Hem om haar ouders in leven te houden: ‘Dan zit ik in mijn pyjama in het donker op de bank, mijn knieën tegen elkaar, handen gevouwen, en beloof aan God dat ik er één keer diarree voor over heb als hij ze veilig terugbrengt.' (p. 53). Jas’ manier van rouwverwerking is onder andere het verzinnen van situaties zoals dat van het overlijden van haar ouders. Ook vader is depressief. Hij laat dit in zijn uitstraling merken en hij is erg moe: ‘Vader zit met zijn hoofd tussen zijn handen aan tafel. De hele dag houdt hij het geheven, maar aan tafel valt het naar beneden, is het te zwaar geworden.’ (p.52). Vader probeert zijn vermoeidheid te verbergen, maar houdt dit niet de hele dag vol.

De laatste fase is aanvaarding, de acceptatie (Admin, 2022). Dit zie je niet terug bij de hoofdpersonen. Ze blijven het gehele boek hangen in fase een tot en met vier. Ze aanvaarden de dood van Matthies niet en doorlopen dus niet de laatste fase van rouwverwerking.’

Al met al worden de verschillende fases van rouwverwerking doorlopen, met uitzondering van de laatste fase. De personages doorlopen deze fases ieder op zijn of haar eigen manier. De ouders van het gezin zwijgen veelal en de kinderen doen morbide experimenten met dieren. Je kan dus zeggen dat in het boek De avond is ongemak vier van de vijf fases van rouwverwerking worden doorlopen: ‘Moeder begint zachtjes te zingen: Hoger dan de blauwe luchten en de sterretjes van goud, woont de vader in de Hemel die van Matthies, Obbe, Jas en Hanna houdt.’ (p.157).

Bronnenlijst

Admin. (2022, 1 augustus). De vijf fases van rouw - Praktijk Amiant. Praktijk Amiant. https://www.praktijkamiant.nl/particulier/de-vijf-fases-van-rouw/#:~:text=Wat%20zijn%20de%20vijf%20fasen,ze%20werkzaam%20was%20als%20stervensbegeleider.

De avond is ongemak | Lezen voor de lijst | Jeugdbibliotheek 15-18-jaar. (z.d.). https://www.jeugdbibliotheek.nl/12-18-jaar/lezen-voor-de-lijst/15-18-jaar niveau-4/de-avond-is-ongemak-html

Informatie Marieke Lucas Rijneveld. (2024). Boekbeschrijvingen.nl

Rijneveld, M (2018) De avond is ongemak. Atlas Contact, Amsterdam