Martinus Nijhoff (1894-1953) was een prestigieuze invloedrijke auteur in het modernistische tijdperk. Nijhoff had al van jongs af aan een drang om te schrijven. Zo maakte hij zijn eerste publicaties in het blad van de Gymnasiastenbond tijdens zijn middelbareschooltijd. In 1916 verscheen zijn eerste bundel De wandelaar en later ook Vormen in De Gids. Hierna ging Nijhoff taal- en letterkunde studeren, terwijl hij de bundel Nieuwe gedichten uitbracht. 'Awater' is het bekendste gedicht uit deze bundel. Zelfs in de Tweede Wereldoorlog schreef Nijhoff in verzetskranten (Nijhoffs Leven en Werk   KB, de Nationale Bibliotheek, z.d.). Nijhoff staat bekend om zijn baanbrekende schrijfstijl, die een vage werkelijkheid samenvoegt met zelfreflectie (Modernisme in de Poëzie, z.d.). Dit kan men zeer goed zien in 'Awater'. Het gedicht gaat over een persoon, de verteller, die na overlijden van zijn broer een nieuwe reisgenoot zoekt. De verteller volgt een accountant genaamd Awater, maar hoe dichterbij de verteller komt, hoe verder weg Awater lijkt te zijn. Is Awater wel echt? Is Awater niet een hersenspinsel van een persoon die een trauma heeft opgelopen?

Allereerst wordt Awater anoniem beschreven. Om te zien of Awater een passende reisgenoot is, probeert de verteller zoveel mogelijk kennis over hem op te doen. Awater is daarentegen een mysterie. Dit blijkt uit de regels: “Sommigen zeggen, ’s avonds leest hij Grieks, maar anderen beweren het is Iers.”. Verschillende percepties worden gegeven, maar niemand weet het echt. Daarnaast wordt Awater beschreven als een ijsberg. Van een ijsberg is maar een klein deel zichtbaar en dit draagt bij aan het mysterieuze beeld van Awater.

Ten tweede kan de lezer meerdere gelijkenissen vinden tussen Awater en de verteller. Naarmate het gedicht zich ontwikkelt, wordt er meer onthuld over Awater en de verteller. Al snel wanneer in de tweede alinea Awater tijdens zijn werk wordt beschreven, schrijft hij een memo. Hij schrijft dat zijn moeder nooit de bontjas zal dragen, waarvoor elk dubbeltje is omgedraaid. Dat Awater nu op zijn vrije dagen met een bosje bloemen niet meer naar het hospitaal gaat, maar naar de Kerkhoflaan. Dit kan het overlijden van zijn moeder betekenen. Ook de verteller heeft een dierbare verloren. Daarnaast leest men in de vierde alinea:

Ik zie dat hij naar een gezelschap kijkt 

van poppen die met plaids en verrekijkers                                                                                                   

legeren aan de oever van de Nijl                                                                                                                 

gelijk uit de pyramide en palmboom blijkt                                                                                                 

O Awater, ik weet waarvan gij peinst,

Hierin ziet de verteller dat Awater peinzend staat voor een reisbureau. Dit kan verwijzen naar het feit dat Awater zijn reis moet voortzetten, maar met wie? Even later volgt de verteller Awater een café in. Niet zomaar een café: “dat Awater belanden moest in het café waar ik kwam met mijn broer?”. Dat Awater in hetzelfde café komt, als waar de verteller en zijn pas overleden broer vaste klanten waren, is opvallend. Awater kan, als hersenspinsel, de plaats innemen van de overledene broer.

Daarnaast wordt in de tweede strofe aangegeven dat de verteller zijn broer heeft verloren; hij heeft geen reisgenoot meer. De verteller is in het gedicht op zoek naar een nieuwe reisgenoot, maar kan de verteller na het verlies van zijn broer wel zijn reis voortzetten? Awater speelt een ideale werkelijkheid. Hij staat waar hij wil staan:

            Het is alsof hij hoort waarvan hij droomt                                                                                                   

en de plek ziet waar hij te vinden hoopt,                                                                                               

zo snelt hij langs me, en ik voel mij doorboord.

Aan het einde van het gedicht staat Awater stil bij een heilsoldaat, zij spreekt: “Liefde, wordt nooit vergeefs vertrouwd.”. De verteller loopt verder, zijn afschuw kan verwijzen naar zijn acceptatie van de dood van zijn broer. Hij omarmt niet de gedachte van liefde, maar loopt er letterlijk van weg.

Hieruit volgt het verlies van vertrouwen en geloof van de verteller. De acceptatie van het overlijden van zijn broer, zoals in de vorige alinea besproken, valt zeer zwaar voor de verteller. Dit valt de verteller zo zwaar dat hij zelfs een hersenspinsel heeft gecreëerd: een ‘ideale’ reisgenoot.  Zijn spiegelbeeld staat stil bij het leven, terwijl de dwalende verteller zich haast naar de juiste trein. Zijn ideale ik kan niet bij hem horen. 

Daar komt nog bij dat de trein en de reis, waar de verteller zo naar smacht, een metafoor voor het leven is. De laatste strofe van het gedicht wordt de trein Oriënt Express beschreven.  In de volgende citaten wordt de metafoor duidelijker gemaakt: “De klok verspringt van minuut naar minuut”, het leven staat niet stil en ‘tikt’ door. Het leven heeft verschillende fasen en deze starten tijdens het gekrijs van de conducteursfluit: “Als gij plaatsnemen ziet in een schriftuur die de eerste klank is van het avontuur.”. De trein, oftewel ‘het leven’, laat het feit dat Awater een illusie is, koud. Dit kan ook weer erop wijzen dat de verteller verward is:

Wat voor hoop gij ook koestert of wegduwt,                                                                                                         

nogmaals, het deert haar niet; Zelfs voor de illusie                                                                                     

een reisgenoot te hebben is ze immuun.

Er komt ook een christelijke opvatting in het gedicht voor, dat alles al voorbestemd is. De verteller heeft afschuw van het geloof en dus misschien ook van zijn reis. Het voorbestemde leven volgt uit het volgende citaat:

 ’k werd bestuurd,                                                                                                                                     

 ’t is niet om niet geweest, ik was geen dupe, -               

  geprezen! – ’t laat haar koud.

Als laatste ondersteunt de modernistische insteek van de schrijver de hoofdgedachte. Het modernisme staat voor twijfelende personages en een onkenbare werkelijkheid (Modernisme in Proza, z.d.). De gedichtenbundel Nieuwe gedichten valt onder de stroming modernisme (Modernisme (1910-1940), z.d.). Het gedicht 'Awater' laat dit duidelijk zien. De verteller twijfelt over zijn reis en reisgenoot in een verheerlijkte werkelijkheid. Awater, bij wie de verteller steeds meer dichterbij komt, wordt eigenlijk steeds onbekender. In de een na laatste alinea, waar de verteller en Awater het station naderen, laat de verteller duidelijke vormen van verwardheid zien:

            Mijn bezorgdheden worden menigvoud:                                                                                                   

er ligt post thuis, ik heb aan de werkvrouw                                                                                                   

nog niet gezegd dat ik op reis gaan zou                                                                                                       

mijn raam staat aan, er brandt vuur in de schouw                                                                                       

ik heb niets bij me, wat doe ik überhaupt                                                                                                     

op reis te gaan.

Het verwarde karakter kan erop wijzen dat de verteller zich Awater inbeeldt .

Awater, de ingebeelde figuur van de verteller, komt voort uit het tragische overlijden van de broer van de verteller. Verschillende motieven en overeenkomsten zijn beschreven. Er is daarentegen maar één feit: het gedicht wordt beschreven als ‘onduidelijk’ en er zijn talloze verschillende percepties (DBNL, 1992). Dit verslag is daar één van. Zie het als de echte wereld: onduidelijk, hectisch en vol met vragen.

Bronvermelding

DBNL. (1992). Wiljan van den Akker ‘Een onduidelijk kletsverhaal’ M. Nijhoffs Awater in een modernistisch perspectief, De Gids. Jaargang 155 - DBNL. https://www.dbnl.org/tekst/_gid001199201_01/_gid001199201_01_0003.php

modernisme. (z.d.). https://www.kunstbus.nl/cultuur/modernisme.html

Modernisme (1910-1940). (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/stromingen/modernisme-1910-1940

Modernisme in de poëzie. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/20e-eeuw/modernisme-in-de-poezie

Modernisme in proza. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/20e-eeuw/modernisme-in-proza

Nieuwe gedichten. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/teksten/nieuwe-gedichten

Nijhoffs leven en werk | KB, de nationale bibliotheek. (z.d.). KBPro Website. https://collecties.kb.nl/nederlandse-poezie/historische-dichters/martinus-nijhoff-1894-1953/nijhoffs-leven-en-werk