Mariken Heitman heeft met haar debuutroman De Wateraap en haar tweede roman Wormmaan twee abstracte en gelaagde boeken geschreven die niet alleen over maatschappelijke thema’s zoals genderidentiteit gaan, maar ook prachtige metaforen bevatten die alle ogenschijnlijk verschillende thema’s samenvoegen tot een gemeenschappelijk thema: het zich niet willen conformeren aan de verwachtingen van de maatschappij. (De Biografie van Mariken Heitman - Mariken Heitman, z.d.)

In beide werken is de hoofdpersoon Elke onzeker over haar genderidentiteit. Ze weet niet helemaal hoe ze om moet gaan met haar gevoelens, die afwijken van het idee dat de maatschappij over haar heeft, zoals in De Wateraap, waar Elke beschrijft hoe ze vroeger niet zoals de rest van de meisjes het tijdschrift Fancy las, maar het wetenschappelijke tijdschrift Zo Zit Dat: “Of mijn klasgenoten, meisjes die precies dat waren: meisjes. Meisjes ook, die niet Zo Zit Dat maar de Fancy lazen en lipgloss met een kleurtje wilden.” (De Wateraap, p.121). Ditzelfde thema is ook zichtbaar in Wormmaan, waar Elke op een Waddeneiland een tandem huurt en daarmee ‘de vrouw die ze nooit werd’ mee moet slepen, die symbool staat voor de verwachtingen die de maatschappij heeft over het gedrag van Elke.

De ontwikkelingen van de schrijfster zijn duidelijk zichtbaar wanneer de diepgang en gelaagdheid van het hoofdthema tussen de twee boeken vergeleken worden. In De Wateraap is de genderidentiteit van Elke zeer duidelijk en overheersend aanwezig in weinig subtiele zinnen: “Steriele modellen, waarin het de macht van de massa was die regeerde en waarbij alles wat buiten de normaalverdeling viel, niet bestond.” (De Wateraap, p.23-24). Daarentegen creëert Heitman in Wormmaan door het gebruik van verschillende, maar toch door metaforen verbonden thema’s een soort gelaagdheid die de lezer verder aan het denken zet over de kromme verwachtingen van onze maatschappij. Dit wordt direct al zichtbaar bij het lezen van de eerste zin: “Het besturen van een trekker is een daad van soevereiniteit” (Wormmaan, p.1). Hier wordt het besturen van een trekker metaforisch gebruikt om de beslissende kracht die een gewassenveredelaar heeft uit te drukken, die daarna weer staat voor de effecten die de gezamenlijke verwachtingen van onze maatschappij hebben op het gedrag van de afwijkenden.

In beide boeken is de zoektocht van Elke naar een gelijke aanwezig. In Wormmaan is deze gelijke te vinden in de erwt die Elke wil laten verwilderen. Deze erwt is volledig aangepast aan de verwachtingen van de boeren, om zo veel mogelijk opbrengst te leveren en zo lekker mogelijk te zijn. Als Elke deze erwt laat verwilderen, dan voldoet deze niet meer aan de verwachtingen die door de boeren zijn opgelegd. Deze situatie lijkt op die van Elke: beiden zullen ze niet meer voldoen aan opgelegde verwachtingen. Deze zoektocht is in De Wateraap nog duidelijker zichtbaar: Elke raakt gefascineerd door de wateraap, een tussenvorm in de evolutie van de mens, terwijl Elke zelf ook een tussenvorm is tussen man en vrouw: “Maar mijn leven is geen rol. Mijn leven is dat van een mens.” (De Wateraap, p.167).

De opbouw in beide boeken heeft ook meerdere overeenkomsten. Zo worden in beide boeken stukken geschreven over een ander tijdperk, zoals bij De Wateraap er af en toe wordt uitgelegd hoe de wateraap evolueerde tot de mens zoals wij deze nu kennen. In Wormmaan zijn deze uitstapjes naar het verleden veel regelmatiger. Hier wordt er om en om een hoofdstuk over het verleden van de mens als boer geschreven. Ook wordt in beide boeken het ik-perspectief gebruikt om de lezer een accurater gevoel te geven over die gevoelens van de hoofdpersoon.

In beide boeken zijn de thema’s genderidentiteit en het zich niet willen conformeren aan de verwachtingen van de maatschappij duidelijk aanwezig. Helaas laat De Wateraap deze thema’s op een weinig subtiele manier doorschijnen, terwijl dezelfde thema’s in Wormmaan op een prachtige gelaagde manier aan het licht komen, en daarbij de maatschappij ook nog op een verfrissende manier aan het denken zetten. Het lezen van deze boeken wekt ook een interesse op in de manier waarop Mariken Heitman in haar volgende boek De mierenkaravaan metaforen zal gebruiken om maatschappelijke problemen aan het licht te stellen.

Bronnenlijst:

De biografie van Mariken Heitman - Mariken Heitman. (z.d.). Mariken Heitman.

https://marikenheitman.nl/biografie/

Heitman, M. (2019). De wateraap. Atlas Contact.

Heitman, M. (2021). Wormmaan. Atlas Contact.