‘Van de koele meren des doods’ en het naturalisme
Hoe Frederik van Eeden verder gaat dan het naturalisme 

Diede Kaak, 27 november 2020 (vwo 5 Baudartius College)

“Maar doodgaan scheen haar altijd nog veel beter, nog veel begeerlijker. Dat zou rust zijn, als die beloofd wordt aan de getrouwen in den psalm, dat zou zijn zachtjens gevoerd worden langs stille wateren, langs groote, koele meren, dat zou troosten zijn, zooals een moeder troost.” (P. 251) Met krachtige beschrijvingen vertelt Frederik van Eeden over het leven van Hedwig in Van de koele meren des doods. Van Eeden is een van de belangrijkste Nederlandse naturalistische auteurs. Van de koele meren des doods heeft dan ook kenmerken van het naturalisme, maar valt niet helemaal binnen de lijntjes. In hoeverre past het boek Van de koele meren des doods bij het naturalisme? 

Het naturalisme was van 1850 tot 1900 een tegengeluid voor de romantiek, men wilde realistische mensen en het echte leven beschrijven. Een kenmerk van het naturalisme dat we kunnen terugvinden in Van de koele meren des doods is het determinisme. De dood loopt als een rode draad door het boek, het wordt beschreven als een noodlot dat troost biedt en vroeg voor Hedwig zal komen. Deze fatalistische opvattingen zijn onderdeel van het determinisme. Volgens het determinisme heb je geen invloed op je lot en wordt het bepaald door iemands ras, sociale klasse en tijdperk waarin die leeft. In het boek is Hedwig geobsedeerd door de dood, elke ervaring die zij had met de dood zag zij positief en als iets moois, een plek van troost: “Zij voelde een eindelooze verwondering, wat er nu dan toch anders was geworden, en toen de trekken van het dooden-gelaat invielen en zich ontspanden, zoodat deze niet meer moeheid en strijd, maar groote rust en tevredenheid schenen te beteekenen, toen kwam er verlangen en iets als afgunst in Hedwigs hart.” (P. 152) Dit waren Hedwigs gedachten nadat Johans zus doodging. Tussen de regels door kan de lezer Hedwigs noodlot aanvoelen, vooral in het begin van het boek. Dit wordt in de eerste instantie bepaald door haar nerveuze karakter. De fijngevoeligheid die ze heeft geërfd van haar moeder is al vroeg duidelijk. 
Verder is de dood van haar moeder, het dronkenschap van haar vader en alle ellende die het milieu haar verder brengt bepalend. Ook speelt de saaiheid die ze zo veracht, die haar sociale klasse met zich mee brengt, een rol. 

Nog een aspect van het naturalisme is een nerveuze hoofdpersoon. Hedwig past hier perfect tussen, zoals door Van Eeden beschreven als “fijnbewerktuigd”. Muziek is daarbij ook vaak belangrijk, over muziek zegt de verteller: “dat zij Hedwig ontroerde als de openbaring van wat zij levenslang gezocht had.” (P. 136) Ontnuchtering is daarnaast ook veel te zien in naturalistische werken, ook bij dit boek. Hedwig heeft hoge verlangens, wil graag alles romantiseren en perfect hebben en ze vindt het saaie verschrikkelijk. Het is echter onmogelijk om alles perfect te krijgen, dus bij de meeste naturalistische boeken zijn er twee uitwegen: de dood of ermee leren leven. Hedwig kiest uiteindelijk voor het laatste. Verder zijn seksualiteit en maatschappijkritiek kenmerken van het naturalisme. Seksualiteit is een belangrijk onderdeel in Hedwigs leven, ze is haast geobsedeerd hiermee. Het is echter afstandelijk beschreven. Maatschappijkritiek is terug te vinden in de beschrijvingen van de normale burger, die worden negatief afgeschilderd. Hedwig heeft dan ook relaties met mensen die hierbuiten staan, zoals Ritsaart, Joob en zuster Paula. 

Van de koele meren des doods neemt op het einde echter een ander wending, dit einde past totaal niet binnen de perken van het naturalisme. Nadat Hedwigs dochtertje Charlotte doodging, raakt ze in een psychose en verslaafd aan valium. In Parijs wordt ze opgenomen en dankzij zuster Paula komt Hedwig er weer bovenop. Hedwig overwint haar noodlot. Dit gaat recht tegen het determinisme van het begin van het boek in. Ze vindt de koele meren met behulp van God uiteindelijk niet in de dood, maar in het leven. Ze verandert haar lot, leert het mooie te zien in het dagelijks leven en gaat op de boerderij bij de familie Harmsen in het huishouden helpen. 

Kortom, Van de koele meren des doods heeft kenmerken van het naturalisme, maar mist het naturalistische einde. Doordat het einde van een boek zo belangrijk is, vooral als het om determinisme gaat, kan het boek niet volledig aan het naturalisme worden toegeschreven. Desondanks zijn de bijzonder mooie beschrijvingen van Hedwigs naargeestigheid extra krachtig door de tegenstelling met dit hoopvolle einde. Frederik van Eeden schrijft Van de koele meren des doods met alle pracht van het naturalisme, en laat het spreken door deze stroming uiteindelijk los te laten. 


Literatuurlijst:
 
- Algemeen letterkundig lexicon · dbnl. (2012). DBNL. https://www.dbnl.org/tekst/ dela012alge01_01/dela012alge01_01_02538.php 
- Anbeek, T. (1979). Ton Anbeek, ‘Kenmerken van de Nederlandse naturalistische roman’ · dbnl. DBNL. https://www.dbnl.org/tekst/anbe001kenm01_01/ anbe001kenm01_01_0001.php 
- Drayer, E. (2003, 22 november). Elma Drayer herleest “Van de koele meren des Doods”. Trouw. https://www.trouw.nl/nieuws/elma-drayer-herleest-van-de-koele- meren-des-doods~b69ebc80/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F 
- Eeden, F. (1900). Van de koele meren des doods. W. Versluys. https://www.dbnl.org/ tekst/eede003vank01_01/colofon.php 
- Lezen voor de lijst. (z.d.). Van de koele meren des doods - Lezen voor de lijst. Geraadpleegd op 27 november 2020, van https://www.lezenvoordelijst.nl/ docenten-15-18/niveau-5/van-de-koele-meren-des-doods/ 
- Literatuur als wetenschap | Literatuurgeschiedenis. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. Geraadpleegd op 27 november 2020, van https://www.literatuurgeschiedenis.org/19e- eeuw/literatuur-als-wetenschap 
- Naturalisme (literatuur). (2020, 31 augustus). In Wikipedia. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Naturalisme_(literatuur)#Nederlandse_auteurs