In Nooit meer slapen beschrijft Willem Frederik Hermans het leven van de geoloog Alfred Issendorf, die een reis maakt naar het Noorse Finnmark. Deze reis naar Finnmark is van groot belang voor Alfreds studie, omdat hij bewijs zoekt voor de hypothese van zijn professor Sibbelee, namelijk dat de ronde gaten, die gevonden worden onder gesmolten ijs, meteoorkraters zijn. Tijdens de reis heeft Alfred veel moeite met het vinden van bewijs voor zijn hypothese en met de harde en kille natuur. Zo kan Alfred aan het begin van zijn reis geen luchtfoto's krijgen, die essentieel zijn voor zijn onderzoek. De reis betekent veel voor Alfred, omdat hij met deze reis het werk van zijn overleden vader, die zelf te vroeg stierf om iets te ontdekken, voortzet. Volgens de filosofie van het existentialisme heeft elk mens de vrijheid om zelf betekenis te vinden in een wereld zonder betekenis. Aspecten van het existentialisme zijn de zoektocht naar deze betekenis en de erkenning dat niet alles rationeel is. Grote denkers in het existentialisme zijn denkers zoals Kierkegaard, Nietzsche, Sartre en Camus ('Existentialisme', 2019). Hermans heeft in zijn bredere oeuvre geen overkoepelende filosofische gedachte. Zo heeft hij in verschillende romans het nihilisme uitgewerkt en in andere romans, zoals Nooit meer slapen, het existentialisme (Rutten, 2017). Hoe past Nooit meer slapen in het existentialisme?

Alfred heeft veel moeite met het doel en de betekenis van zijn zoektocht. Het komt vaak terug dat hij denkt aan de vergeten moeite van mensen die voor hem hebben geleefd. Hij denkt onder andere aan de bouwers van kathedralen en hunebedden en aan het feit dat niemand weet hoe deze mensen geheten hebben. Zo denkt hij:

Kathedralen bouwen duurde nog veel langer en is ook nergens goed voor geweest. De hunebedden waren hun kathedralen. Wat is mijn kathedraal? Ik werk aan een kathedraal die ik niet ken en als hij voltooid is, zal ik er niet meer zijn en niemand zal weten dat ik eraan heb gewerkt.' (Hermans, 2010)

Zijn zoektocht lijkt nutteloos te zijn, omdat de moeite die hij hierin steekt, vergeten zal worden, zonder enkel bewijs dat het ooit is gebeurd. Hieruit blijkt een belangrijke existentialistisch besef: de wereld heeft geen betekenis zonder dat mensen er betekenis aan hechten. De moeite die Alfred in zijn zoektocht steekt, zal dus vergeten worden door de rest van de mensheid en dit besef leidt Alfred naar de conclusie dat hij zelf betekenis moet vinden in zijn leven en in zijn daden.

Alfreds zoektocht naar een meteoriet staat symbool voor de zoektocht naar de betekenis in zijn leven. Volgens Alfred is zijn reis geslaagd, en dus ook zijn zoektocht naar betekenis, als hij een meteoriet vindt, maar deze vindt hij uiteindelijk niet. Het enige van betekenis wat Alfred mee terug weet te nemen zijn een paar merkwaardige stenen, maar het is niet zeker of dit meteorieten zijn en dus is het voor hem geen definitief bewijs voor zijn hypothese. De zoektocht naar de meteoriet is dus gefaald en tevens dus de zoektocht naar een betekenis, waar de meteoriet symbool voor stond. Eenmaal terug in Nederland krijgt Alfred toch een meteoriet in handen, omdat zijn vader er een had gekocht voor Alfreds zevende verjaardag, maar hij hem deze uiteindelijk nooit heeft kunnen geven, omdat hij vroegtijdig stierf. Toch is Alfred niet tevreden met het cadeau:

'Ik kijk ook naar mijn moeder. Ik zal haar nooit kunnen uitleggen waarom ik verdrietig ben. Zij is trots op mij. En, trouwens, er is geen enkele instantie in mijn omgeving die iets anders van mij wil, dan wat ik zelf ook altijd heb gewild. Hier zit ik, in elke hand een manchetknoop, aan elke manchetknoop een halve meteoriet. Samen een hele. Maar geen enkel bewijs voor de hypothese die ik bewijzen moest.' (Hermans, 2010)

Hieruit blijkt dat de zoektocht naar bewijs voor zijn hypothese betekenis heeft voor Alfred. De zoektocht naar betekenis is het belangrijkste aspect van de existentiefilosofie. Alfred heeft geen betekenis gevonden in deze zoektocht, omdat hij op zoek was gegaan naar iets werelds. Volgens het existentialisme is proberen betekenis te vinden in wereldlijke dingen vergeefse moeite, omdat de wereld geen overkoepelende betekenis heeft ('Existentialisme', 2019). Alfreds zoektocht naar betekenis in het bewijzen van zijn hypothese en het falen daarvan is dus een duidelijk aspect van het existentialisme.

In zijn reis wordt Alfred geconfronteerd met de irrationele natuur en daden van mensen en zijn onvermogen om zijn eigen lot volledig te bepalen. Zo gaan er tijdens zijn reis meerdere dingen mis, waaronder het verkrijgen van de luchtfoto's en het verliezen van zijn kompas. Door een complot dat compleet buiten zijn controle lag, heeft hij de luchtfoto's waar hij op had gerekend niet kunnen bemachtigen. Zo zegt hij: 'Maar niets daarvan. Hij heeft me voor niemendal naar Oslo laten komen en toen ook nog voor Piet Snot naar Trondheim gestuurd.' (Hermans, 2010). Hij verwijst hier naar professor Nummedal, die hem heeft gebruikt om wraak te nemen op Alfreds professor Sibbelee zonder dat hij Nummedal iets had aangedaan. Naast de luchtfoto's verliest Alfred later ook zijn dierbare kompas, waardoor hij wordt geforceerd zonder doel door de wildernis van Finnmark te dwalen. Hier wordt hij geconfronteerd met de hardheid van het leven en zijn eigen onvermogen om alles te bepalen zijn typerend voor het existentialisme, waarin men het irrationele en het onvermijdelijke moet accepteren. Volgens het existentialisme is de zoektocht van natuurwetenschappers om het irrationele te verklaren vergeefse moeite en Alfred komt hiermee in aanraking door deze mislukte reis.

De filosofie van het existentialisme wordt gekenmerkt door de zoektocht naar betekenis en de vrijheid om deze zelf te vinden. In Nooit meer slapen komt dit op verschillende manieren naar voren, zoals in de zoektocht naar bewijs voor zijn hypothese en de twijfel aan het nut van zijn moeite. Daarnaast komt het existentialistische aspect van een wereld zonder overkoepelende betekenis duidelijk in beeld met de dood van Arne en Alfreds overlevering aan de natuur.

Bronnen

Willem Frederik Hermans. (n.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/schrijvers/willem-frederik-hermans

Existentialisme. (2019, May 22). AllAboutPhilosophy.org. https://www.allaboutphilosophy.org/dutch/existentialisme.htm

swell.nl. (2017, September 4). Existentialisme | humanistische Canon. Humanistische Canon. https://humanistischecanon.nl/venster/existentialisme

Rutten, D. (2017, July 18). Willem Frederik Hermans als filosoof - Platform Boekbeoordelingen. https://www.tntl.nl/boekbeoordelingen/?p=2231

Hermans, W.F. (2010). Nooit meer slapen. Bezige Bij b.v., Uitgeverij De.