Met het werk De ontdekking van de hemel heeft Harry Mulisch alle thema's uit zijn oeuvre samen laten komen tot een grote zoektocht naar de zin van het leven. (Canon, 2023) Mulisch is op 29 juli 1927 geboren te Haarlem en is gestorven op 30 oktober 2010. (Harry Mulisch, z.d.) In zijn boeken komen veel verschillende thema's voor, waarvan sommige uit zijn eigen leven afkomstig zijn. Zo is voor hem de tweede wereldoorlog een belangrijk thema, omdat hij een Joodse moeder en een collaborerende vader had. De ontdekking van de hemel is een gesprek tussen twee engelen, die bespreken hoe zij de jongen Quinten het testimonium (de Tien Geboden) naar de hemel hebben laten brengen. Quinten is de zoon van Ada Brons en vermoedelijk Max Delius. Het boek zit vol met niet-toevallig toeval, komische opmerkingen en kosmische vergelijkingen.

Verschillende aspecten uit het leven van Harry Mulisch komen terug in De ontdekking van de hemel. Zo heeft Max, net als Mulisch, een Joodse moeder en een collaborerende vader. (Harry Mulisch, z.d.) De inspiratie voor het personage Onno Quist is ook afkomstig uit het persoonlijke leven van Mulisch. Mulisch kende schaakgrootmeester J.H. Donner, die in hetzelfde jaar geboren is als Mulisch zelf. Dit komt overeen met de vriendschap tussen Max en Onno, die ook hun geboortejaar delen. (DBNL, 1989) Ook komt Mulisch' opvoeding overeen met die van Quinten: Mulisch is tijdens de Tweede Wereldoorlog bij huishoudster Frida Falk gaan wonen, net zoals Quinten door zijn oma is opgevoed. Deze overeenkomsten laten zien dat Mulisch op zoek is naar de zin van het leven door te experimenteren met zijn eigen verleden.

In De ontdekking van de hemel is Mulisch de zin van het leven aan het onderzoeken door alle verschillende thema's die hij in zijn vorige werken heeft behandeld samen te voegen tot een semi- concluderend antwoord. Het kleine verhaal 'De Kamer' is een van de eerste werken die Mulisch heeft gepubliceerd, waarin een kamer voorkomt. Deze kamer is de fascinatie van een jongen, die er later in zijn leven pas achter komt dat deze kamer zijn sterfkamer zal zijn. Ditzelfde thema is zichtbaar in De ontdekking van de hemel, waar Quinten gefascineerd wordt door zijn dromen over 'de Burcht'. Net zoals in 'de Kamer' de jongen in zijn kamer sterft, leidt de Burcht Quinten uiteindelijk naar de plek waar hij, samen met het testimonium, opgenomen wordt in de hemel.

Het existentialisme is in De ontdekking van de hemel duidelijk aanwezig. Het existentialisme is een filosofische denkwijze, waar de enige zekerheid in het leven bestaat uit het bestaan. Het existentialisme is bijvoorbeeld zichtbaar in de omgeving van Onno, waar veel contacten van hem doodgaan, zoals Max, Ada en zijn vader. Aan het eind van het verhaal raakt hij zelfs Quinten nog kwijt, aangezien hij opgenomen wordt in de hemel. Hieruit valt af te leiden dat voor Onno zijn omgeving verandert, en de enige zekerheid bestaat uit zijn eigen bestaan. Zelf merkt Onno dit ook op, waarna hij in Rome een kluizenaarsbestaan gaat leven: zo is zijn leven alleen, niet afhankelijk van de omgeving. Hier schrijft hij ook in een brief aan zijn dode vader: "Aangezien uiteindelijk alles onzinnig is, het hele leven en de hele wereld, heeft van de weeromstuit alleen het onzinnige nog een soort zin" (De ontdekking van de hemel, p. 697-698). Via dit thema onderzoekt Mulisch of het existentialisme misschien de zin van het leven is, waar alleen het bestaan van het leven de zin van het leven is.

Mulisch gebruikt niet alleen filosofische thema's om de zin van het leven te onderzoeken, maar gebruikt ook de wetenschap hiervoor. In het verhaal zoekt de sterrenkundige Max via de radiotelescoop van Westerbork naar de oorsprong van het heelal, wat te vergelijken valt met Mulisch' zoektocht naar de zin van het leven. Deze twaalf radiotelescopen staan gericht op de hemel, wat symbool staat voor het onderzoek doen naar de hemel en de oorsprong van alles. De sterrenkunde wordt ook als vergelijkingsmateriaal gebruikt, bijvoorbeeld om de gruwelen van vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau uit te drukken: "Terwijl hij zijn ogen niet meer afwendde, liep hij met kloppend hart verder, over de spoorbrug, en zag het kamp met elke stap dichterbij komen; een Zwart Gat, waaruit niets kon ontsnappen." (De ontdekking van de hemel, p. 148). In de astronomie is een zwart gat een extreem zwaar object, waaruit zelfs het licht niet meer kan ontsnappen. Dit is vergelijkbaar met Auschwitz, waar het (bijna) onmogelijk was om te ontsnappen. Aangezien via kamp Westerbork de moeder van Max naar Auschwitz is gestuurd, heeft de radiotelescoop een belangrijke symbolische functie: hij staat voor het onderzoek naar de oerknal, en daarmee ook naar de oorsprong van de zin van het leven, maar ook voor de effecten die de onmenselijke gruwelen van de aardse geschiedenis hebben op de mensheid.

In het gesprek tussen de twee engelen wordt duidelijk waarom Quinten het testimonium terug naar de hemel moet brengen. Omdat de mensheid sinds het werk van Francis Bacon steeds meer techniek heeft kunnen ontwikkelen, is de balans tussen de macht van de mensheid en de macht van God steeds schever geworden: "Met elke nieuwe uitvinding hebben de mensen een stukje van onze almacht ontvreemd en op die manier stap voor stap hun eigen werkelijkheid gedemoniseerd." (De ontdekking van de hemel, p. 445). De engelen beschouwen de overgang van theologie naar technologie als een pact tussen de mensheid en de duivel, waardoor de mensheid bezig was haar eigen graf te graven: "het begin van de moderne tijd, waarmee de heilloze weg naar Auschwitz en Hiroshima en de ontcijfering van het DNA definitief was betreden" (De ontdekking van de hemel, p. 446). Deze gedachte komt overeen met het onderzoek van Mulisch, waarbij de mensheid nu niet alleen alles uit haar omgeving verliest, maar zelfs de godsdienst verliest.

Wanneer Quinten en Onno in Jeruzalem op een terras zitten, merkt Onno op dat hun serveerster dezelfde ogen heeft als Quinten. Hierna realiseert hij zich, dat dit de moeder van Max is, en dat Quinten zijn zoon niet is. Dit is een belangrijk kenmerk van het existentialisme: hier verliest Onno zijn zoon en het vertrouwen in zijn (inmiddels overleden) vriend, waardoor hij alleen achterblijft. Quinten merkt op, dat zij het nummer 31415 op haar arm getatoeëerd heeft staan. Deze heeft zij gekregen in het vernietigingskamp van Auschwitz, waar zij levend uit is gekomen. Deze vijf cijfers zijn de eerste cijfers in de oneindige reeks van decimalen van Pi. In de wetenschap wordt Pi gebruikt om aan cirkels te rekenen, wat betekent dat met de ontmoeting van de moeder van Max de cirkel rond is. Niet alleen is voor Onno nu alles op zijn plek gevallen, maar heeft Mulisch ook een conclusie kunnen geven aan zijn onderzoek. Aangezien Pi een oneindig aantal decimalen heeft, is het nooit mogelijk om alles te weten, waardoor de cirkel rond is, maar het voor altijd onmogelijk blijft om alles te weten.

Bronvermelding

Canon, L. (2023, 20 oktober), De ontdekking van de hemel. Literaire Canon.

https://literairecanon.be/nl/werken/de-ontdekking-van-de-hemel

DBNL. (1989). Harry Mulisch De ontdekking van de hemel, Lexicon van literaire werken, Ton Anbeek, Jaap Goedegebuure en Bart Vervaeck - DBNL. https://www.dbnl.org/tekst/anbe001lexi01 01/lvlw00431.php

Mulisch, H. (1997). De ontdekking van den hemel.



Harry Mulisch. (z.d.) Literatuurgeschiedenis.

https://www.literatuurgeschiedenis.org/schrijvers/harry-mulisch